Sombati – život i(li) umetnost
Ključni trenutak Sombatijeve umetničke karijere odigrao se 27. avgusta 1969, kada u subotičkoj poslastičarnici „Triglav” on i Slavko Matković sa još nekolicinom prijatelja osnivaju umetničku grupu Bosch+Bosch – prvu te vrste u Srbiji delujuću unutar šireg (internacionalnog) pokreta i tendencija novih umetničkih praksi:
Grupu Bosch+Bosch formirali smo zbog toga što smo hteli da stvorimo umetnički forum sopstvene generacije... Nismo bili zadovoljni postojećim stanjem, a i prema umetničkim institucijama imali smo tada veliki stepen averzije... Verovali smo u smisao zajedničkog rada, grupnog aktivizma: grupa je bila škola, radionica i forum istovremeno. Grupu smo usmerili u radikalnom pravcu i nije bilo nikakve milosti, čak su četvoro osnivača bili primorani da vremenom istupe iz nje. Prirodnim putem, naravno.
Zamišljena kao radikalan otklon od učmalosti, idejne inertnosti i konzervativnosti sredine, grupa Bosch+Bosch od samog starta okrenuta je ka radikalnim, inovativnim, ekscesnim i (neo)avangardnim umetničkim istraživanjima i eksperimentima. Opsegom delovanja obuhvatala je širi prostor srednje Evrope i u startu je bila određena kao antiteza svemu lokalnom i provincijalnom. Njeni idejni tvorci, Matković i Sombati, bili su u prijateljskim odnosima sa neoavangardistima iz ostalih jugoslovenskih centara (Zagreb, Beograd, Novi Sad, Zrenjanin, Kranj...). S obzirom na činjenicu da su informacije o zbivanjima na internacionaloj art sceni u Suboticu stizale sporije nego u druge umetničke centre SFRJ, za pristup međunarodnoj sceni bošovcima je vanredan podsticaj predstavljala saradnja sa slovenačkim pesnikom i umetnikom Francijem Zagoričnikom kao i uspostavljanje intenzivih kontakata sa protagonistima (umetnicima i kritičarima) Nove mađarske avangarde. Zahvaljujući toj saradnji upoznaju se sa umetničkim, etičkim i političkim stavovima mađarskog pisca, pesnika i umetnika Lajoša Kašaka (Lajos Kassák, 1887–1967) kao one ličnosti koja je na članove grupe (Sombatija posebno) ostvarila snažan uticaj, pre svega po pitanju artikulacije temeljnih etičkih i umetničkih motivacija vezanih za mesto i status umetnika u društvu:
Čist naturalizam nije više od slobodne kontemplacije, dok pravi umetnik treba da bude subverzivan, revolucionarnog temperementa koji je uvek protiv standardnih pravila svih vremena! Štaviše, on ne sme da bude zadovoljan ulogom pukog hroničara.
Nakon osnivanja grupe, ako već tragamo za prelomnim trenucima Sombatijeve umetničke karijere, ali i samog života, pošto kod njega to dvoje teško možemo posmatrati odvojeno, tu svakako spada njegovo preseljenje u Novi Sad gde 1971. postaje grafički urednik časopisa za kulturu i umetnost Új Symposion pod uredništvom Ota Tolnaija (posle toga Sombati dizajnira, uređuje i izdaje i mnoge druge časopise), prva samostalna izložba Nontextualité održana na novosadskoj Tribini mladih (1971), raspad grupe Bosch+Bosch (1976), osnivanje jugoslovenske neoističke ćelije Euroneiost Communication Project (1981), brak sa Katalin Ladik (1973–1978), rođenje sina Arta Sombatija (1981), smrt Josipa Broza Tita (1980), građanski ratovi i raspad SFRJ (1991–1995), smrt Slavka Matkovića (1994), bombardovanje SRJ (1999), preseljenje u Budimpeštu gde od 2000. živi kao samostalan umetnik – i konačno 2005. kada je u Muzeju savremene likovne umetnosti u Novom Sadu ovaj kustos priredio njegovu prvu retrospektivu nazvanu szombathy art. Tom nizu, bez sumnje, može se pridodati i aktuelni trenutak održavanja izložbe Bili smo heroji – kao neka vrsta Sombatijevog simboličkog come back-a u Suboticu, u kojoj samostalno nije izlagao od 1987.
Po klasifikaciji samog Sombatija njegova umetnost može se posmatrati u okviru četiri sadržinsko-formalne celine: 1. Angažovana (politička) umetnost, 2. Konceptualna umetnost (idea art), 3. Umetnost ponašanja (behaviour art) i 4. Umetnost znakova (semiološka ili semioumetnost). Unutar navedenih oblasti, uz brojna preklapanja i poneko odstupanje, Sombati je ostvario produkciju od više hiljada umetničkih radova, realizovanih u gotovo svim medijumima prisutnim u (neoavangardnim) eksperimentalnim umetničkim praksama. Ovu prilično preciznu kvalifikaciju treba dopuniti Sombatijevim bogatim uredničkim, teorijskim, polemičkim i književnim radom. Pomenute mnogostruke umetničke ostvarenosti Balinta Sombatija svrstavaju u red svestranijih autorskih ličnosti kako u jugoslovenskoj i srpskoj tako, podjednako, i u mađarskoj umetnosti. Uostalom, decenijama već, savremenu srpsku i mađarsku kulturu malo ko povezuje na tako svestran i dinamičan način kao što to čini on.
Kako stručnoj, tako i široj umetničkoj publici Sombati je ipak u najvećoj meri poznat po svojoj političkoj umetnosti i performerskim aktivnostima kojima se kontinuirano bavi još od leta revolucionarne 1968. Tada još gimnazijalac i član Književnog kluba Deže Kostolanji u Subotici, biva suorganizator i idejni tvorac hepeninga izvedenog protiv intervencije Varšavskog pakta odnosno ulaska sovjetskih trupa u Čehoslovačku. Hepening se odvijao na glavnom subotičkom gradskom trgu ispred Narodnog pozorišta i sastojao se od čitanja antiratnih pesama. Po završetku književno-muzičkog dela programa učesnici su zapalili maketu tenka većih dimenzija u koju su prethodno stavili nekoliko belih golubova koji su izleteli iz goruće konstrukcije. S jeseni iste 1968, sa prijateljem Ferencom Morom (Ferenc Móra), Sombati izvodi i svoj drugi rani hepening/performans antiratnog karaktera. O toku i sadržini ove akcije autor svedoči:
Tokom noći na važnijim punktovima centra grada (ispred glavnog ulaza u Gradsku kuću, na kraju korzoa, ispred ulaza u Gimnaziju, na trgu gde se nalazi spomenik žrtvama fašizma itd.) belim krečom ispisali smo tekstove na asfalt koji su osudili rat u Vijetnamu i intervenciju Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj. Patrola nas je uhvatila i bili smo privedeni u stanicu milicije odakle smo posle saslušanja pušteni.
Ove rane akcije, iako nemaju većeg značaja unutar Sombatijevog umetničkog opusa, navedene su kao bitne za formiranje njegove, tad verovatno nedovoljno osvešćene ali svakako prisutne, predstave o misiji umetnika kao demistifikatora kolektivnih (kolektivističkih) zabluda. Odnoseći se prema umetnosti kao aktivnosti koja se mora posmatrati u širem polju i smislu nego što je to puko proizvođenje (ne)materijalnih predmeta – svoja istraživanja i umetničko/teoretičarski rad od samih početaka pa do danas Sombati je zasnovao na preispitivanju različitih odnosa i okolnosti, učitanih i(li) upisanih simboličkih kodova na relaciji između umetnosti (visoke i popularne kulture) sa jedne, odnosno politike i ideologije sa druge strane – kako na prostoru nekadašnje SFRJ, tako i na širem području centralne i istočne Evrope.
Nebojša Milenković
